Tam Kỳ, 07/03/2024 - Cục Quản lý tài nguyên nước, Bộ Tài nguyên và Môi trường phối hợp với Cơ quan Phát triển Pháp (AFD), Liên minh châu Âu (EU) và Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Nam đã tổ chức cuộc họp tham vấn “Quản lý tổng hợp tài nguyên nước và thành lập thí điểm tổ chức lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn”, với mục tiêu tăng cường quản lý tổng hợp tài nguyên nước và đảm bảo an ninh nguồn nước, nhằm hỗ trợ triển khai Luật Tài nguyên nước số 28/2023/QH15 hiệu quả và xem xét khả năng thành lập thí điểm tổ chức lưu vực sông tại lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn.

Toàn cảnh cuộc họp

Vu Gia - Thu Bồn là 1 trong 10 lưu vực sông lớn nhất Việt Nam và có lượng mưa trung bình lưu vực lớn nhất Việt Nam. Tuy nhiên, trên thực tế, tài nguyên nước tại lưu vực sông không dồi dào trước những thách thức nghiêm trọng gây mất an ninh nguồn nước, từ nguyên nhân tự nhiên như tác động của biến đổi khí hậu làm thay đổi lượng mưa, phân bố dòng chảy không đều giữa mùa mưa, mùa khô; và các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội, đô thị hóa,... làm gia tăng nhu cầu sử dụng nguồn nước, gây sức ép lớn đến  nước. Việc vận hành của các công trình hồ chứa thủy điện, thủy lợi trên lưu vực không hợp lý sẽ làm suy giảm, cạn kiệt dòng chảy trên lưu vực sông, nhất là ở hạ lưu các công trình. Đi kèm với đó là quá trình mặn hóa, xâm thực bờ biển, ngập lụt và sạt, lở bờ sông ngày càng diễn biến phức tạp hơn trước.

Nội dung cuộc họp nhằm mục đích cập nhật thông tin chung về (1) những tồn tại trong công tác điều phối và quản lý tổng hợp lưu vực sông (bối cảnh là Vu Gia - Thu Bồn và Ban điều phối lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn), (2) định hướng và cách tiếp cận trong việc thành lập tổ chức lưu vực sông và các quy định mới của Luật Tài nguyên nước, (3) yêu cầu và lộ trình thành lập tổ chức lưu vực sông và các cơ sở, điều kiện kỹ thuật cần thiết (công cụ hỗ trợ ra quyết định), tổ chức thể chế và cơ chế phối kết hợp giữa các bên liên quan và (4) các nội dung cần hỗ trợ và nghiên cứu tiếp theo hỗ trợ cho việc thực hiện lộ trình này. Tại buổi làm việc, Ông Alain Bernard, đại diện Văn phòng Hiệp hội tài nguyên nước của Pháp (OI Eau) đã chia sẻ những bài học kinh nghiệm ở các quốc gia khác nhau về phương pháp quản lý tổng hợp tài nguyên nước và đặc biệt là tổ chức lưu vực sông. Ông Stéphane Rivet, đại diện công ty CNR (Compagnie Nationale du Rhône) - đơn vị quản lý toàn bộ các công trình trong lưu vực sông Rhône (Pháp) đã chia sẻ những hiểu biết sâu sắc về mô hình hoạt động của tổ chức lưu vực sông Rhône tại Pháp, nhấn mạnh kinh nghiệm quản lý nhiều dự án khác nhau, cơ chế hoạt động của hệ thống hỗ trợ quyết định (DSS) và những lợi ích tiềm năng của nó, đặc biệt là trong quản lý lưu vực sông.

Ngài Stéphane Rivet chia sẻ tại sự kiện

Ông Lê Trí Thanh, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Nam, đã nhấn mạnh thách thức trong việc triển khai tổ chức lưu vực sông. Và để thành lập mô hình này cần sự đồng thuận cao từ các chính quyền địa phương và các cơ quan trung ương; đồng thời cần ban hành một khung pháp lý chính thức, ví dụ một Nghị định riêng cho phép thí điểm thành lập Tổ chức quản lý lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn. Kinh nghiệm và đánh giá sau đó có thể áp dụng cho các lưu vực sông khác trên toàn quốc. Ông cũng nhấn mạnh tác động của việc thành lập tổ chức lưu vực sông. Đầu tiên, không còn sự mập mờ và khác biệt giữa các địa phương trong quản lý lưu vực sông. Thứ hai, sẽ có đầu tư từ các cấp bậc khác nhau, từ trung ương đến địa phương, ảnh hưởng đến an toàn và tính bền vững của lưu vực sông. Cuối cùng, việc thành lập tổ chức này tạo ra một cơ chế phối hợp giữa các ngành và địa phương, đảm bảo rằng quyết định được đưa ra dựa trên lợi ích chung của lưu vực sông, không bị chi phối bởi quyết định độc lập của các bộ, ngành trung ương hoặc địa phương.

Theo ông Châu Trần Vĩnh, Cục trưởng Cục Quản lý tài nguyên nước, Bộ Tài nguyên và Môi trường (TN&MT), việc quản lý tổng hợp theo lưu vực sông là xu hướng tất yếu, khái niệm này đã được thực hiện và đưa vào trong Luật Tài nguyên Nước năm 2012 và được bổ sung, củng cố trong dự thảo sửa đổi Luật năm 2023. Tuy nhiên, việc quản lý nguồn nước tại Việt Nam vẫn còn gặp nhiều thách thức do trên 60% lượng nước đến từ sông quốc tế, chỉ có khoảng 37% là nước nội sinh, trong khi đó cần phải đáp ứng nhu cầu cao từ các ngành, các cấp và địa phương, từ khai thác nước cho thủy điện, nông nghiệp, giao thông thủy, công nghiệp, đến bảo đảm cung cấp nước cho nhu cầu sinh hoạt của người dân. Dự thảo Luật năm 2023 cơ bản đáp ứng yêu cầu quản lý tổng hợp theo lưu vực sông và kết hợp quản lý theo địa bàn hành chính, phù hợp với điều kiện Việt Nam. Tuy nhiên, việc thành lập các Ủy ban lưu vực sông với trách nhiệm, quyền hạn rõ ràng, với sự tham gia của các ngành, các địa phương, các bộ ngành và các hộ khai thác sử dụng nước lớn là cần thiết để giải quyết các thách thức nguồn nước. Bộ TN&MT dự kiến xây dựng, ban hành Nghị định hướng dẫn các quy định của Luật Tài nguyên nước trong đó hướng dẫn quy định cụ thể về chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức của Ủy ban lưu vực sông, và các Tiểu ban lưu vực sông như ở sông Vu Gia - Thu Bồn mà Bộ TN&MT đang hướng tới triển khai thí điểm. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất hiện nay là lựa chọn mô hình hoạt động hiện đại, phù hợp và phải đảm bảo hoạt động hiệu quả, thực chất và có thực quyền, đưa ra được một bộ công cụ hỗ trợ ra quyết định, vận hành theo thời gian thực. Đồng thời, cần xây dựng cơ chế tài chính minh bạch và trách nhiệm đóng góp của các bên liên quan nhằm duy trì hoạt động của tổ chức lưu vực sông trong dài hạn. Với sự tham gia đóng góp ý kiến của các chuyên gia và địa phương, Bộ TN&MT hy vọng sớm có thể đưa ra quyết định tối ưu về mô hình tổ chức lưu vực sông phù hợp cho từng lưu vực cụ thể.

Ông Châu Trần Vĩnh phát biểu tại cuộc họp

“Quỹ Quản lý nước và Tài nguyên thiên nhiên (Quỹ WARM) hướng tới mục tiêu nâng cao khả năng phục hồi của người dân và các hoạt động kinh tế trước những rủi ro liên quan đến nước, khi đặc điểm địa lý của Việt Nam đặc biệt dễ chịu tác động bởi biến đổi khí hậu. Do đó, Liên minh châu Âu đặc biệt coi trọng sáng kiến thành lập Ủy ban Quản lý Lưu vực Sông, qua đó nâng cao khả năng phục hồi chung trước biến đổi khí hậu thông qua quản lý tổng hợp tài nguyên nước.” đại diện Phái đoàn Liên minh châu Âu tại Việt Nam nhấn mạnh.

Ông Hervé Conan, Giám đốc AFD Việt Nam chia sẻ mong muốn của AFD được tiếp tục hỗ trợ về kỹ thuật và tài chính góp phần thúc đẩy triển khai dự án thí điểm tổ chức lưu vực sông tại Việt Nam. Tháng 12 năm 2023, Chính phủ Việt Nam đã ký quyết định phê duyệt cho tỉnh Quảng Nam thực hiện dự án “Chống xói lở và bảo vệ bền vững bờ biển Hội An” (vay vốn AFD và tài trợ dành cho hợp phần hỗ trợ kỹ thuật của Liên minh châu Âu thông qua Quỹ WARM. Cách tiếp cận của dự án trên là phục hồi vùng bờ biển, quản lý tổng hợp đới bờ - lưu vực sông với kế hoạch hành động cụ thể, nhằm thúc đẩy xây dựng cơ chế quản lý thực hiện các chiến lược và kế hoạch này có sự tham gia của các bên liên quan, đặc biệt là khối tư nhân, hướng đến một cơ chế quản lý tổng hợp toàn diện từ đầu nguồn tới bờ biển. Ông bày tỏ hy vọng rằng việc sửa đổi Luật tài nguyên nước là nền móng bước đầu, để từ đó mở đường cho giai đoạn hoạt động thực tiễn, cụ thể tại hiện trường, với sự tham gia của tất cả các bên liên quan trong quá trình ra quyết định, từ đó các bên sẽ thực sự được hưởng lợi, cũng như hạn chế các ảnh hưởng tiêu cực của mỗi bên trong việc sử dụng tài nguyên nước.

Ông Hervé Conan, Giám đốc AFD Việt Nam bày tỏ cam kết của AFD trong việc cung cấp hỗ trợ kỹ thuật và tài chính liên tục cho việc thực hiện dự án thí điểm

tổ chức lưu vực sông tại Việt Nam.

Cũng trong khuôn khổ cuộc họp, Ông Patrick Laigneau, chuyên gia tài nguyên nước của Pháp đã chia sẻ về mô hình tổ chức và hoạt động của tổ chức lưu vực sông trên thế giới, tập trung vào kinh nghiệm của Pháp và châu Âu. Trong đó, ông phân tích những bài học từ Brazil và những yếu tố cần xem xét áp dụng cho lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ở Việt Nam. Cũng theo ông Laigneau, từ năm 1964, Tổ chức lưu vực sông tại Pháp đã được thành lập để đáp ứng nhu cầu tài chính cho trữ nước và kiểm soát, giải quyết ô nhiễm, cũng như cải thiện sự phối hợp giữa các bên liên quan. Tổ chức lưu vực sông hoạt động ở quy mô lưu vực lớn và liên quan đến quy hoạch ở các cấp địa phương khác nhau, và ngân sách cho chính sách về nguồn nước đến từ người sử dụng và thu hút sự tham gia của các bên liên quan khác nhau vào công tác quản lý nguồn nước. Ông còn chia sẻ kinh nghiệm từ quy hoạch và ngân sách của Cơ quan tài nguyên nước lưu vực Rhône-Địa Trung Hải-Corsica, và nguyên tắc tài chính cho các chính sách ở Pháp, đó là "người gây ô nhiễm trả" và "người sử dụng nước trả". Ông Laigneau cũng đề cập đến tầm quan trọng của sự tham gia của cộng đồng và vai trò của các ủy ban lưu vực sông cấp địa phương. Ông kết luận về tiềm năng triển khai tổ chức lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ở Việt Nam, nhấn mạnh sự cần thiết phải có sự điều phối liên hồ chứa, một cơ quan điều hành lưu vực, cơ chế tài chính và một ủy ban lưu vực sông có sự tham gia của tất cả các bên liên quan; và đóng góp tài chính của chủ thể sử dụng nước để đảm bảo tính hiệu quả và bền vững của tổ chức lưu vực sông.

Ông Olivier Gilard, Giám đốc dự án tại AFD, đã chia sẻ những kinh nghiệm và kỹ thuật tiêu biểu trong quản lý tổng hợp tài nguyên nước đã được triển khai thành công trước đây và có tiềm năng để áp dụng tại Việt Nam. Một trong những kinh nghiệm đáng chú ý được đề cập là việc phổ biến bảo tồn nông nghiệp, bao gồm quản lý hệ thống trồng trọt không cần làm đất và duy trì việc che phủ đất liên tục. Phương pháp này có tác động đáng kể đến tài nguyên nước bằng cách làm chậm quá trình thoát nước và tăng thời gian thẩm thấu giữa nước và các nguồn nước ngầm. Điều này làm tăng khả năng sử dụng nguồn nước và giảm nguy cơ lũ lụt ở khu vực hạ du. Ông Gilard tin rằng việc thúc đẩy phương pháp này tại Việt Nam sẽ đóng góp quan trọng vào quản lý tài nguyên nước và quản lý rủi ro lũ lụt. Liên quan đến việc thành lập tổ chức lưu vực sông tại Việt Nam, ông cho rằng  tổ chức lưu vực sông là nền tảng quan trọng để thúc đẩy sự tham vấn và tương tác giữa các bên liên quan tham gia vào các hoạt động liên quan đến nước, bao gồm nông nghiệp, cấp nước và thủy điện. Để đảm bảo hiệu quả cao cho các tổ chức lưu vực sông, cần tập trung vào hai vấn đề chính; thứ nhất, xác định chức năng của tổ chức, bao gồm khả năng thu thập và chia sẻ thông tin giữa các bên liên quan; thứ hai, thu thập dữ liệu toàn diện, đặc biệt là dữ liệu khí tượng thủy văn, để đưa ra đánh giá khách quan và giải quyết những xung đột tiềm ẩn liên quan đến việc sử dụng nước. Ông Gilard cũng nhấn mạnh rằng việc chia sẻ dữ liệu đáng tin cậy là rất quan trọng để đưa ra quyết định thông minh và nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên nước.

Ông Olivier Gilard, Giám đốc dự án tại AFD chia sẻ những bài học kinh nghiệm quốc tế

Ông Đào Văn Thiên, Phó Giám đốc Công ty Khai thác thủy lợi Quảng Nam cho rằng việc điều tiết xả nước của các nhà máy thủy điện trên lưu vực sông đang đặt ra nhiều thách thức cho công tác quản lý và khai thác nguồn nước phục vụ sản xuất nông nghiệp ở hạ du. Hiện tại dù các nhà máy thủy điện đã tuân thủ quy trình xả lũ 1865 của Chính phủ nhưng vẫn còn một số bất cập cần được khắc phục. Cụ thể, việc tập trung xả nước chủ yếu vào một số giờ trong ngày khiến năng lực vận chuyển nước ngọt từ thượng nguồn xuống hạ du bị hạn chế. Đồng thời, khi các nhà máy ngừng xả, nước mặn có nguy cơ tràn ngược và gây hạn hán cục bộ ở khu vực hạ lưu. Bên cạnh đó, dù tổng lượng nước xả có thể đáp ứng nhu cầu sử dụng nhưng hiện chưa có công trình ngăn mặn để giữ nguồn nước ngọt phục vụ sản xuất. Trên cơ sở đó, ông đề xuất cần nghiên cứu xây dựng một công trình ngăn mặn tại hạ du sông Thu Bồn kết hợp với việc điều tiết xả nước hợp lý từ thủy điện để giải quyết bền vững vấn đề nguồn nước phục vụ sản xuất nông nghiệp ở hạ lưu. Ông cũng đề xuất các phương án để nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn nước bao gồm: thứ nhất, cần điều phối chung giữa các ngành để quản lý, khai thác bao gồm ngành thủy điện, thủy lợi, nông nghiệp, và giao thông; thứ hai, cần hệ thống quan trắc, dự báo để ra quyết định vận hành phù hợp thực tiễn; và thứ ba là vận hành theo thời gian thực có hiệu quả, đảm bảo an toàn hồ đập, cung cấp đủ nước cho sản xuất